Fiil Ehliyeti ve Hak Ehliyeti Nedir?

Fiil ehliyeti, kişinin hem hukuki haklardan yararlanması hem de bazı hukuka aykırı işlemlerden sorumlu olması anlamına gelmektedir. Fiil ehliyeti, Türk Medeni Kanunun 9-16. Maddeleri arasında düzenlenmiş ve bu ehliyete sahip olmanın şartları bu kanun maddelerinde açıkça düzenlenmiştir.

Fiil ehliyeti, kişinin başka birinin iznine gereksinim duymadan kendi kendine hak edinebilmesini ve borç altına girebileceği hukuki işlemleri yapmasını sağlar. Fiil ehliyeti kendi içinde tam ehliyet, sınırlı ehliyet, sınırlı ehliyetsizlik ve tam ehliyetsizlik olarak dörde ayrılır.

Fiil Ehliyetine Sahip Olmanın Koşulları Nelerdir?

 Fiil ehliyetine sahip olmak için aşağıdaki şartlarının tümünün aynı anda bulunması gerekir, şartlardan bazılarının veya tümünün eksik olması durumunda kişi tam ehliyet kazanamaz.  Fiil ehliyetinin şartları;

Ayırt Etme Gücüne Sahip Olmak

Fiil ehliyetine sahip olmanın koşullarından biri ayırt etme gücüne sahip olmaktır.

TMK’ya göre ayırt etme gücünün tanımı : “Yaşının küçüklüğü yüzünden veya akıl hastalığı, akıl zayıflığı, sarhoşluk yada bunlara benzer sebeplerden biriyle akla uygun biçimde davranma yeteneğinden yoksun olmayan herkes, bu Kanuna göre ayırt etme gücüne sahiptir”. Şeklindedir.

Kanundan da anlaşılacağı üzere kişinin ayırt etme gücünün varlığından söz edebilmek için kişi yapmış olduğu eylem ve işlemlerinin önemini ve sonuçlarını kavrayabilecek bilince ve iradeye sahip olmalıdır. Aynı şekilde iyiyle kötüyü, yararlı ve zararlıyı birbirinden ayırt edebilecek zihni kabiliyette olmalıdır.

Ergin Olmak (Tmk 11-12)

Fiil ehliyetine sahip olmanın bir diğer koşulu da ergin olmaktır. Erginlik üç farklı şekilde elde edilebilir. Bunlar:

• 18 yaşını doldurmuş olmak: Kişi doğal yoldan 18 yaşını tamamlamış olmakla ergin hale gelir.
• Evlenmek kişiyi ergin kılar: 17 yaşını dolduran kişi veli-vasi izni veya hakim kararı ile evlenebilir.

16 yaşını doldurmuş bir kişi olağanüstü bir hal bulunması (örn: hamile olması gibi) halinde ancak hakim kararı ile evlenebilir, veli-vasi izni yeterli değildir.

16 yaşından küçükler ise her ne şartta olursa olsun evlenemezler.

• Ergin kılınma: 15 yaşını dolduran küçük, kendi isteği ve velisinin rızasıyla mahkemece ergin kılınabilir.(TMK m.12)

Kısıtlı Olmamak

Fiil ehliyetine sahip olmanın bir diğer koşulu da kısıtlı olmamaktır.

Kısıtlılık halleri dört tanedir bunlar:

• Akıl hastalığı ve akıl zayıflığı : “Akıl hastalığı veya akıl zayıflığı sebebiyle işlerini göremeyen veya korunması ve bakımı için kendisine sürekli yardım gereken ya da başkalarının güvenliğini tehlikeye sokan her ergin kısıtlanır.” (TMK m.405)
• Savurganlık, alkol veya uyuşturucu madde bağımlılığı, kötü yaşama tarzı, kötü yönetim:

“Savurganlığı, alkol veya uyuşturucu madde bağımlılığı, kötü yaşama tarzı veya malvarlığını kötü yönetmesi sebebiyle kendisini veya ailesini darlık veya yoksulluğa düşürme tehlikesine yol açan ve bu yüzden devamlı korunmaya ve bakıma muhtaç olan ya da başkalarının güvenliğini tehdit eden her ergin kısıtlanır.” (TMK m.406)

• Özgürlüğü bağlayıcı ceza: “Bir yıl veya daha uzun süreli özgürlüğü bağlayıcı bir cezaya mahkûm olan her ergin kısıtlanır.” (TMK m.407)
• İstek üzerine: “Yaşlılığı, engelliliği, deneyimsizliği veya ağır hastalığı sebebiyle işlerini gerektiği gibi yönetemediğini ispat eden her ergin kısıtlanmasını isteyebilir.” (TMK m.408)

Fiil Ehliyeti Türleri Nelerdir?

       Fiil ehliyeti türleri  dört tanedir. Bunlar ;

• Tam ehliyet: Kanunda ve yukarıda sayılan fiil ehliyeti şartlarının tümüne sahip olmak demektir. Yani, ayırt etme gücüne sahip, ergin ve kısıtlı olmayan gerçek kişiler tam ehliyetlidir. Bu kişiler tüm hukuki borç ve yükümlülüklerin altına girebilirler. Yaptıkları hukuki tüm işlemler geçerlidir ve cezai sorumlulukları vardır.
• Tam ehliyetsizler: Fiil ehliyeti hiç olmayan kişilerdir. Ayırt etme gücünden yoksun olan kimse, tam ehliyetsizdir. Bu kişilerin cezai sorumlulukları yoktur.
• Sınırlı ehliyetliler: Bu kişiler gerçekte ergin ve ayırt etme gücüne sahip kısıtlı olmayan tam ehliyetli kimselerdir ancak bazı durumlarda hukuki işlem ve borç altına girme ehliyetleri sınırlı hale gelir. Örneğin evli eşler ve yasal danışman atanmış kimseler sınırlı ehliyetlidir. Bu kişilerin cezai sorumlulukları da vardır.
• Sınırlı ehliyetsizler: Ayırt etme gücüne sahip küçükler ve kısıtlılar sınırlı ehliyetsizdir. Ergin olmayanlar yasal temsilcilerinin rızası olmadan borç altına giremezler. Bu kişiler bağış gibi karşılıksız kazandırmaları kabul edebilirler. Bu kişilerin cezai sorumlulukları somut olaya göre değişecektir.

Hak Ehliyeti Nedir?

Hak ehliyeti, Tam ve sağ olarak ana rahminden doğmuş her insan hak ehliyetine sahiptir.

Hak ehliyeti tam ve sağ doğumla başlar ölümle sona erer.

Hak ehliyetine sahip herkes, hukuk düzeninin sınırları içinde, haklara ve borçlara ehil olmada eşittirler. Yani her insan din, dil, ırk, renk gibi farklar gözetilmeksizin hak ehliyetine sahiptir.

Hak Ehliyeti İle Fiil Ehliyeti Arasındaki Fark Nedir?

Bu iki ehliyeti birbirinden kesin çizgilerle ayırmak oldukça zordur. Her fiil ehliyetine sahip kişi hak ehliyetine de sahiptir ancak her hak ehliyetine sahip kişi fiil ehliyetine sahibi değildir. Bu yönüyle hak ehliyeti daha genel şartlar içerirken fiil ehliyetin şartları daha özeldir. Hak ehliyetine doğuştan sahip olunurken fiil ehliyeti doğuştan kazanılmaz ergin olmakla kazanılır. Kişiler istek üzerine hak ehliyetinden vazgeçemezler ancak istek üzerine fiil ehliyetlerinden sınırlı olarak vazgeçebilirler ( örn: kısıtlılık kararı aldırılması).

6 Ocak 2024