Hukuk devleti ilkesi, mahkemeler tarafından verilen kararların ve kanunlarla yüklenen yükümlülüklerin kişiler tarafından yerine getirilmesini zorunlu kılar. Ancak, bazı durumlarda bireyler, bu kararlara veya yükümlülüklere uymamakta direnebilirler. İşte bu tür bir “hukuki itaatsizlik” karşısında, hukuk sistemimizin başvurduğu en etkili ve en ciddi yaptırımlardan biri, kamuoyunda genellikle yanlış bir şekilde “borç hapsi” olarak da bilinen tazyik hapsi veya diğer adıyla zorlama hapsidir. Bu, bir kişiyi, yapması gereken bir eylemi yapmaya veya yapmaması gereken bir eylemden kaçınmaya zorlamak amacıyla, özgürlüğünün geçici olarak kısıtlanmasıdır. Tazyik hapsi, bir suçun karşılığı olarak verilen bir “ceza” değil, bir yükümlülüğün ifasını sağlamak için uygulanan bir “zorlama” aracıdır.
Bu özel hapis türü, klasik ceza hukuku mantığından tamamen farklı bir amaca hizmet eder. Buradaki amaç, kişiyi işlediği bir suçtan dolayı cezalandırıp ıslah etmek değil, onu belirli bir hukuki yükümlülüğü (örneğin, nafaka borcunu ödeme, mahkemece verilen koruma tedbirine uyma, çocuğu teslim etme) yerine getirmeye mecbur bırakmaktır. Bu temel felsefe, tazyik hapsinin infaz rejimini de klasik hapis cezalarından ayırır: Yükümlülük yerine getirildiği anda hapis sona erer. Ancak bu “geçici” niteliği, onun ciddiyetini azaltmaz. Zira bu süreçte kişi, adli siciline işlemese de fiilen özgürlüğünden mahrum kalır ve bu yaptırım defalarca tekrarlanabilir.
Peki, tazyik hapsi tam olarak hangi durumlarda uygulanır? Özellikle nafaka borçları ve 6284 sayılı Kanun kapsamındaki koruma tedbirleri (uzaklaştırma kararı) ihlallerinde süreç nasıl işler? Tazyik hapsi ile disiplin hapsi arasındaki farklar nelerdir? Bu karara karşı itiraz edilebilir mi ve itiraz süreci nasıl yürütülür? Tazyik hapsinin süresi ne kadardır ve bu sürede herhangi bir indirim (koşullu salıverilme, denetimli serbestlik) uygulanır mı?
1. Tazyik Hapsi (Zorlama Hapsi) Nedir? Hukuki Niteliği ve Temel Felsefesi
Tazyik hapsi, bir mahkeme kararının veya kanundan doğan bir yükümlülüğün, sorumlu kişi tarafından kasten yerine getirilmemesi halinde, bu kişiyi ilgili yükümlülüğü ifa etmeye zorlamak amacıyla, mahkeme kararıyla uygulanan geçici nitelikteki bir özgürlüğü kısıtlama tedbiridir. Diğer adıyla zorlama hapsi, hukuki niteliği itibarıyla bir ceza değil, bir icra-infaz hukuku aracıdır.
Temel Özellikleri ve Felsefesi:
- Amacı Cezalandırmak Değil, Zorlamaktır: Tazyik hapsinin temel amacı, geçmişte yapılan bir ihlali cezalandırmak değil, geleceğe yönelik olarak o yükümlülüğün yerine getirilmesini sağlamaktır. Bu, onu ceza hukukundaki hapis cezalarından ayıran en temel özelliktir.
- Yükümlülük Yerine Getirilince Sona Erer: Bu felsefenin en somut sonucu, infaz sürecinde ortaya çıkar. Hakkında 3 ay tazyik hapsi kararı verilen bir nafaka borçlusu, hapsin 5. gününde borcunu öderse, derhal tahliye edilir. Geri kalan süreyi yatmaz.
- Adli Sicile (Sabıka Kaydına) İşlenmez: Bir suçun karşılığı olmadığı için, tazyik hapsi kararları kişinin adli sicil kaydına işlenmez.
- Genel Aftan Etkilenmez: Çıkarılan genel veya özel af kanunları, adli suçlara ilişkin cezaları kapsadığı için, tazyik hapsini etkilemez.
- Ertelenemez veya Para Cezasına Çevrilemez: Tazyik hapsi, seçenek yaptırımlara (erteleme, adli para cezasına çevrilme) konu edilemez. Karar verildiği anda infazı zorunludur.
- İnfaz Rejiminde İndirim Yoktur: Koşullu salıverilme (şartlı tahliye) veya denetimli serbestlik gibi infaz indirimleri, tazyik hapsi için uygulanmaz. Hâkim kaç gün kararlaştırmışsa, o süre (yükümlülük yerine getirilmediği takdirde) tam olarak cezaevinde geçirilir.
2. Tazyik Hapsinin Uygulanacağı Başlıca Durumlar
Tazyik hapsi, kanunlarda açıkça öngörüldüğü sınırlı durumlarda uygulanabilir. Uygulamada en sık karşılaşılan haller şunlardır:
2.1. Nafaka Yükümlülüğünün İhlali (İcra ve İflas Kanunu m. 344)
Bu, tazyik hapsinin en yaygın ve en bilinen uygulama alanıdır. Mahkeme tarafından hükmedilen iştirak (çocuk için) veya yoksulluk (eş için) nafakası kararını yerine getirmeyen borçlu hakkında, alacaklının şikayeti üzerine tazyik hapsi uygulanabilir.
- Süre: İcra Ceza Mahkemesi, nafaka borcunu ödemeyen borçluyu üç aya kadar tazyik hapsi ile cezalandırır.
- Şartları: Alacaklının, ödenmeyen nafaka için bir icra takibi başlatmış olması, borçluya ödeme emrinin usulüne uygun tebliğ edilmiş olması ve borçlunun buna rağmen borcunu ödememesi gerekir. Şikayet, ödenmeyen son ay nafakasının muaccel olduğu tarihten itibaren 3 ay içinde yapılmalıdır.
- Tekrarlanabilirlik: Borçlu, 3 aylık hapsi yattıktan sonra tahliye olur. Ancak bu, borcu ortadan kaldırmaz. Tahliye olduktan sonra hala nafakayı ödememeye devam ederse, alacaklı yeniden şikayette bulunabilir ve borçlu tekrar 3 aya kadar tazyik hapsine mahkum edilebilir.
2.2. Aile İçi Şiddete Karşı Koruma Tedbirlerinin İhlali (6284 Sayılı Kanun m. 13)
6284 sayılı Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun kapsamında, Aile Mahkemesi tarafından şiddet mağdurunu korumak amacıyla verilen tedbir kararlarının (uzaklaştırma, eve veya işyerine yaklaşmama, iletişim araçlarıyla rahatsız etmeme vb.) ihlal edilmesi, ciddi bir yaptırım olan tazyik hapsini gündeme getirir.
- Süre: Tedbir kararını ihlal eden kişi hakkında, Aile Mahkemesi hâkimi tarafından, ihlalin niteliğine göre üç günden on güne kadar zorlama hapsine karar verilir.
- Tekrarlanabilirlik: Tedbir kararının her tekrar ihlalinde, hapsin süresi on beş günden otuz güne kadar artırılarak uygulanır. Ancak, verilecek toplam zorlama hapsi süresi altı ayı geçemez.
- Kamu Düzeni Niteliği: Bu yaptırım, doğrudan mağdurun ve dolayısıyla kamu düzeninin korunmasını amaçladığı için, mağdur şikayetinden vazgeçse dahi hâkim, ihlali tespit ettiğinde zorlama hapsine karar verebilir.
2.3. Çocuk Teslimi veya Çocukla Kişisel İlişki Kurulmasına İlişkin Kararların İhlali (İcra ve İflas Kanunu m. 341)
Boşanma sonrası, mahkemenin velayet veya kişisel ilişki kurulmasına dair ilamını (kararını) haklı bir neden olmaksızın yerine getirmeyen ebeveyn (çocuğu teslim etmeyen veya görüştürmeyen) hakkında, diğer ebeveynin şikayeti üzerine tazyik hapsi uygulanabilir.
- Süre: İcra Ceza Mahkemesi, bu yükümlülüğü ihlal eden tarafı altı aya kadar tazyik hapsi ile cezalandırır.
- Amaç: Buradaki amaç da, ebeveyni cezalandırmaktan ziyade, çocuğun üstün yararını gözeterek, onun diğer ebeveyniyle olan kişisel ilişki hakkının tesis edilmesini sağlamaktır. Yükümlülük yerine getirildiğinde (çocuk teslim edildiğinde veya görüşme sağlandığında) hapis sona erer.
3. Tazyik Hapsi ile Disiplin Hapsi Arasındaki Fark Nedir?
Tazyik hapsi, uygulamada sıklıkla “disiplin hapsi” ile karıştırılmaktadır. Her ikisi de adli suç olmayan, özgürlüğü kısıtlayan yaptırımlar olsa da aralarında temel amaç ve sonuç farkları vardır:
| Özellik | Tazyik Hapsi (Zorlama Hapsi) | Disiplin Hapsi |
|---|---|---|
| Amaç | Bir yükümlülüğü (ödeme, teslim, uymama) ifa etmeye zorlamak. Geleceğe yöneliktir. | Geçmişte yapılmış bir itaatsizliği veya kamu düzenini bozan bir davranışı cezalandırmak. Geçmişe yöneliktir. |
| Tahliye Şartı | Yükümlülük yerine getirildiği anda kişi derhal tahliye edilir. | Kural olarak, yükümlülüğün yerine getirilmesi tahliyeyi sağlamaz. Kişi, kararda belirtilen sürenin tamamını çekmek zorundadır. |
| Örnek Uygulama | Nafaka borcunun ödenmemesi, çocuk teslimi ilamına uyulmaması. | Mahkemede tanıklıktan çekinme, duruşma düzenini bozma, mal beyanında bulunmama (İİK m.337). |
4. Tazyik Hapsi Kararına Karşı İtiraz Süreci
Tazyik hapsi kararı, bir mahkeme tarafından verilmiş olsa da kesin bir hüküm değildir ve bu karara karşı kanun yolu açıktır. Bu kararın hukuka aykırı olduğunu düşünen kişi, itiraz hakkını kullanarak kararın kaldırılmasını veya değiştirilmesini talep edebilir.
İtiraz Prosedürü:
- İtiraz Süresi: İtiraz, tazyik hapsi kararının öğrenildiği veya yüze karşı tefhim edildiği tarihten itibaren genellikle 7 gündür. Bu süre, hak düşürücü nitelikte olduğundan, sürenin kaçırılmaması hayati önem taşır.
- İtiraz Mercii: İtiraz, kararı veren mahkemeye bir dilekçe ile yapılır. Mahkeme, kendi kararını düzeltmezse, dosyayı incelemesi için bir üst merciye gönderir. Örneğin, İcra Ceza Mahkemesi’nin kararına karşı Asliye Ceza Mahkemesi’ne; Aile Mahkemesi’nin kararına karşı ise Nöbetçi Aile Mahkemesi’ne (numara olarak bir sonraki mahkemeye) itiraz edilir.
- İtiraz Gerekçeleri: İtiraz dilekçesinde, kararın neden hukuka aykırı olduğu somut gerekçelerle açıklanmalıdır. Örneğin:
- Nafaka borcunun aslında ödendiğine dair banka dekontları.
- Tebligatın usulsüz yapıldığı ve kişinin borçtan haberdar olmadığı iddiası.
- Çocuğu teslim etmemenin haklı bir nedeninin (çocuğun hastalığı gibi) olduğu.
- Uzaklaştırma kararının ihlal edilmediğine dair deliller (kamera kayıtları, tanık beyanları vb.).
Etkili bir itiraz, infazın durdurulmasını ve hapse girme riskinin ortadan kaldırılmasını sağlayabilir. Bu nedenle, itiraz sürecinin bir avukat aracılığıyla yürütülmesi, hukuki argümanların doğru bir şekilde sunulması açısından büyük önem taşır.
5. Tazyik Hapsi ile İlgili Sıkça Sorulan Sorular
- Tazyik hapsi kalktı mı?
- Hayır, tazyik hapsi kalkmadı ve kanunlarda belirtilen hallerde (özellikle nafaka ve 6284 sayılı Kanun ihlalleri) aktif olarak uygulanmaya devam etmektedir.
- 3 ay tazyik hapsi ne kadar yatar?
- Tazyik hapsinde koşullu salıverilme veya denetimli serbestlik gibi indirimler uygulanmaz. Eğer yükümlülük yerine getirilmezse, 3 ay tazyik hapsi alan bir kişi 3 ayın tamamını (90 gün) cezaevinde geçirir.
- Tazyik hapsi hangi cezaevinde infaz edilir?
- Tazyik hapsi, genellikle kişinin ikamet ettiği yere en yakın, Adalet Bakanlığı tarafından belirlenen açık veya kapalı ceza infaz kurumlarında infaz edilir.
- Zorlama hapsi şikayetten vazgeçme ile sona erer mi?
- Nafaka alacağı gibi şahsi hakka dayalı durumlarda, alacaklının şikayetinden vazgeçmesi ve bu vazgeçmenin borçlu tarafından kabul edilmesi halinde mahkeme hapsi kaldırabilir. Ancak, 6284 sayılı Kanun gibi kamu düzenini ilgilendiren durumlarda, mağdurun şikayetinden vazgeçmesi tek başına hapsin sona ermesi için yeterli olmayabilir; hâkimin takdiri esastır.
- Tazyik hapsi kararı kesinleşince hemen yakalama çıkar mı?
- Evet. Tazyik hapsi kararı itiraz edilmeyerek veya itirazın reddiyle kesinleştiğinde, infazı için Cumhuriyet Başsavcılığı’na gönderilir. Savcılık, kişi hakkında yakalama emri düzenler ve kişi, kolluk kuvvetleri tarafından yakalandığı an cezaevine teslim edilir.
Sonuç
Tazyik hapsi, hukuk sisteminin, mahkeme kararlarının ve yasal yükümlülüklerin kağıt üzerinde kalmamasını sağlayan, zorlayıcı ama gerekli bir mekanizmadır. Amacı kişiyi hapsetmekten çok, onu hukuka uygun davranmaya teşvik etmektir. Ancak, bu güçlü yaptırımın uygulanması, hem hakkında karar verilen kişi için özgürlük kısıtlaması gibi ağır bir sonuç doğurması hem de alacaklı için alacağına kavuşmanın son çaresi olması nedeniyle, son derece hassas bir denge üzerine kuruludur. Sürecin her aşaması, tebligatların usulüne uygun yapılmasından, yükümlülük ihlalinin kesin olarak ispatlanmasına, itiraz haklarının süresi içinde ve etkin bir şekilde kullanılmasına kadar, sıkı hukuki kurallara tabidir. Bu nedenle, ister nafaka borcunu ödeyemeyen bir borçlu, ister şiddete karşı korunma talep eden bir mağdur, isterse de hakkında haksız bir tazyik hapsi kararı verildiğini düşünen bir birey olsun, bu karmaşık ve sonuçları ağır süreçte, hak kaybına uğramamak ve en doğru adımları atabilmek için bir avukattan profesyonel hukuki destek almak, atılacak en doğru ve en basiretli adımdır.
