Kamu hizmeti, devletin vatandaşlarına karşı en temel görevlerini yerine getirdiği, güven, liyakat ve düzen esasına dayalı bir faaliyet alanıdır. Bu hizmetin aksamadan, tarafsızlık içinde ve hukuka uygun bir şekilde yürütülmesi, kamu idaresinin en temel sorumluluğudur. Bu sorumluluğun yerine getirilebilmesi için, kamu hizmetini bizzat yürüten Devlet memurlarının belirli bir statü hukuku içerisinde, kanunlar ve yönetmeliklerle çizilmiş görev, yetki ve sorumluluk sınırlarına uymaları beklenir. İşte bir memurun, bu sınırlara uymayarak görevini aksatması, yasaklanmış bir fiili işlemesi veya yapması gereken bir ödevi yerine getirmemesi durumunda karşılaştığı idari yaptırımlara “disiplin cezası”, bu cezalara yol açan eylemlere ise “disiplin suçu” denir.
657 sayılı Devlet Memurları Kanunu (DMK), Türk kamu personel rejiminin anayasası niteliğindedir ve 124. maddesinde disiplin rejiminin amacını, “Kamu hizmetlerinin gereği gibi yürütülmesini sağlamak” olarak tanımlar. Bu amacı gerçekleştirmek için, kanun koyucu, memurun kusurlu davranışının niteliğine ve ağırlığına göre kademeli bir ceza sistemi öngörmüştür. Bu sistem, en hafif yaptırım olan “uyarma” cezasından başlayarak, memuriyet statüsünü kalıcı olarak sona erdiren “Devlet memurluğundan çıkarma” cezasına kadar uzanan beş farklı ceza türünü içerir. Her bir ceza türü, belirli fiil ve hallere bağlanmıştır ve bu cezaların verilmesi, sıkı usul kurallarına, savunma hakkına, zamanaşımı sürelerine ve nihayetinde yargı denetimine tabidir.
Disiplin hukuku, ceza hukukundan farklı olarak, bir eylemin “suç” olup olmadığını değil, bir kamu görevlisinin mesleki statüsünün gerektirdiği “düzen ve kurallara” aykırı olup olmadığını inceler. Bu nedenle, aynı fiil hem bir adli suç hem de bir disiplin suçu teşkil edebilir ve bu iki süreç birbirinden bağımsız olarak yürütülebilir. Bir memurun disiplin suçu işlemesi, sadece kariyerini (terfi, atama vb.) olumsuz etkilemekle kalmaz, en ağır hallerde mesleğini tamamen kaybetmesine de yol açabilir.
1. Uyarma Cezası ve Uyarma Cezasını Gerektiren Disiplin Suçları
Tanımı (DMK m.125/A): Uyarma, disiplin cezalarının en hafifi olup, memura “görevinde ve davranışlarında daha dikkatli olması gerektiğinin yazı ile bildirilmesidir.” Bu ceza, bir nevi resmi ikaz niteliğindedir ve memurun maaşı, kademesi veya diğer özlük hakları üzerinde doğrudan bir mali veya statüsel etki yaratmaz. Ancak, memurun siciline işlenir ve tekerrür gibi durumlarda daha ağır bir ceza almasına zemin hazırlayabilir.
Uyarma Cezasını Gerektiren Fiiller ve Haller:
- Verilen emir ve görevlerin tam ve zamanında yapılmasında, görevle ilgili resmi belge, araç ve gereçlerin korunması ve bakımında kayıtsızlık göstermek veya düzensiz davranmak.
- Özürsüz veya izinsiz olarak göreve geç gelmek, erken ayrılmak veya görev mahallini terk etmek.
- Kurumca belirlenen tasarruf tedbirlerine uymamak.
- Usulsüz müracaat veya şikâyette bulunmak (Hiyerarşiyi atlayarak şikayet etmek vb.).
- Devlet memuru vakarına (ağırbaşlılığına) yakışmayan tutum ve davranışta bulunmak.
- Görevine veya iş sahiplerine karşı kayıtsızlık göstermek veya ilgisiz kalmak.
- Belirlenen kılık ve kıyafet hükümlerine aykırı davranmak.
- Görevin işbirliği içinde yapılması ilkesine aykırı davranışlarda bulunmak.
2010 yılındaki Anayasa değişikliği öncesinde uyarma ve kınama cezalarına karşı yargı yolu kapalıyken, artık bu cezalar da diğerleri gibi idari yargı denetimine tabidir. Memur, kendisine tebliğ edilen uyarma cezasına karşı süresi içinde disiplin kuruluna itiraz edebilir ve/veya İdare Mahkemesi’nde iptal davası açabilir.
2. Kınama Cezası ve Kınama Cezasını Gerektiren Disiplin Suçları
Tanımı (DMK m.125/B): Kınama, uyarma cezasından bir derece daha ağır olup, memura “görevinde ve davranışlarında kusurlu olduğunun yazı ile bildirilmesidir.” Uyarmada “daha dikkatli ol” mesajı verilirken, kınamada “kusurlusun” tespiti yapılır. Bu ceza da memurun özlük haklarını doğrudan etkilemez ancak sicile işlenir.
Kınama Cezasını Gerektiren Fiiller ve Haller:
- Uyarma cezasını gerektiren fiillerin daha kusurlu bir şekilde işlenmesi (örneğin, görevde düzensizlik yerine kusurlu davranmak).
- Eşlerinin veya reşit olmayan çocuklarının kazanç getiren sürekli faaliyetlerini süresi içinde kurumuna bildirmemek.
- Görev sırasında amire hal ve hareketleriyle saygısız davranmak.
- Hizmet dışında Devlet memurunun itibar ve güven duygusunu sarsacak nitelikte davranışlarda bulunmak (Örneğin, kamuya açık bir alanda onur kırıcı bir kavgaya karışmak).
- Devlete ait resmi aracı, gereci veya eşyayı özel işlerinde kullanmak.
- Devlete ait resmi belge, araç veya gereci kaybetmek.
- İş arkadaşlarına, astlarına veya iş sahiplerine kötü muamelede bulunmak, söz veya hareketle sataşmak.
- Görev mahallinde genel ahlak ve edep dışı davranışlarda bulunmak.
- Verilen emirlere itiraz etmek.
- Borçlarını kasten ödemeyerek hakkında yasal yollara başvurulmasına neden olmak ve bu yolla memuriyetin saygınlığını zedelemek.
- Yetkili olmadığı halde basına veya haber ajanslarına bilgi veya demeç vermek.
3. Aylıktan Kesme Cezası ve Bu Cezayı Gerektiren Disiplin Suçları
Tanımı (DMK m.125/C): Aylıktan kesme, memurun özlük haklarını doğrudan etkileyen ilk disiplin cezasıdır. Bu ceza, “memurun, brüt aylığından 1/30 – 1/8 arasında kesinti yapılmasıdır.” Kesinti oranı, fiilin ağırlığına göre disiplin amiri tarafından belirlenir.
Aylıktan Kesme Cezasını Gerektiren Fiiller ve Haller:
- Kasıtlı olarak verilen emir ve görevleri tam ve zamanında yapmamak, kurum usul ve esaslarını yerine getirmemek.
- Özürsüz olarak bir veya iki gün göreve gelmemek.
- Devlete ait resmi belge, araç veya gereçleri özel menfaat sağlamak için kullanmak.
- Görevle ilgili konularda yükümlü olduğu kişilere yalan ve yanlış beyanda bulunmak.
- Görev sırasında amirine sözle saygısızlık etmek.
- Hizmet içinde Devlet memurunun itibar ve güven duygusunu sarsacak nitelikte davranışlarda bulunmak (Bu fiil, ağırlığına göre hem kınama hem de aylıktan kesme cezası gerektirebilir. Aradaki fark, davranışın yarattığı sarsıntının derecesidir).
4. Kademe İlerlemesinin Durdurulması Cezası ve Bu Cezayı Gerektiren Disiplin Suçları
Tanımı (DMK m.125/D): Bu ceza, memurun kariyer ilerleyişini doğrudan ve ciddi şekilde etkileyen ağır bir yaptırımdır. “Fiilin ağırlık derecesine göre memurun, bulunduğu kademede ilerlemesinin 1 – 3 yıl durdurulmasıdır.” Bu cezayı alan bir memur, ceza süresi boyunca bir üst kademeye geçemez ve buna bağlı mali hak artışlarından yararlanamaz.
Bu ceza, disiplin amirleri tarafından doğrudan verilemez. Mutlaka memurun bağlı olduğu disiplin kurulunun kararı ve atamaya yetkili amirin (veya valinin) onayı ile verilebilir.
Kademe İlerlemesinin Durdurulması Cezasını Gerektiren Fiiller ve Haller:
- Göreve sarhoş gelmek, görev yerinde alkollü içki içmek.
- Özürsüz ve kesintisiz 3 günden 9 güne kadar göreve gelmemek.
- Göreviyle ilgili olarak her ne şekilde olursa olsun çıkar sağlamak.
- Amirine veya astlarına karşı küçük düşürücü veya aşağılayıcı fiil ve hareketler yapmak.
- Gerçeğe aykırı rapor ve belge düzenlemek.
- Ticaret yapmak veya Devlet memurlarına yasaklanan diğer kazanç getirici faaliyetlerde bulunmak.
- Görevin yerine getirilmesinde dil, ırk, cinsiyet, siyasi düşünce gibi ayrımlar yapmak.
- Belirlenen sürelerde kasıtlı olarak mal bildiriminde bulunmamak.
- Açıklanması yasaklanan gizli bilgileri açıklamak.
- Amirine, astlarına, iş arkadaşlarına veya iş sahiplerine hakarette bulunmak veya bunları tehdit etmek.
- Verilen görev ve emirleri kasten yapmamak.
- Herhangi bir siyasi parti yararına veya zararına fiilen faaliyette bulunmak.
5. Devlet Memurluğundan Çıkarma Cezası ve Bu Cezayı Gerektiren Disiplin Suçları
Tanımı (DMK m.125/E): Bu, bir memura verilebilecek en ağır disiplin cezasıdır ve memuriyet statüsünü kalıcı olarak sona erdirir. Tanımı, “bir daha Devlet memurluğuna atanmamak üzere memurluktan çıkarmaktır.” Bu ceza, memurun kamu hizmetinden tamamen ve süresiz olarak men edilmesi anlamına gelir ve sicilinden hiçbir surette silinmez.
Bu ceza, sadece kurumun Yüksek Disiplin Kurulu’nun kararı ile verilebilir. Sonuçları itibarıyla en ağır yaptırım olduğu için, bu cezayı gerektiren fiiller de kanunda en ciddi ihlaller olarak tanımlanmıştır.
Devlet Memurluğundan Çıkarma Cezasını Gerektiren Fiiller ve Haller:
- İdeolojik veya siyasi amaçlarla kurumların huzurunu bozmak, boykot, işgal, grev gibi yasadışı eylemlere katılmak veya bunları teşvik etmek.
- Yasaklanmış her türlü yayını veya siyasi/ideolojik amaçlı bildiri, afiş vb. basmak, çoğaltmak, dağıtmak.
- Siyasi partiye girmek.
- Özürsüz olarak bir takvim yılı içinde toplam 20 gün göreve gelmemek.
- Savaş, olağanüstü hal veya genel afet durumlarında amirlerin verdiği görevleri yapmamak.
- Amirlerine, astlarına ve iş sahiplerine fiili tecavüzde (fiziksel saldırıda) bulunmak.
- Memurluk sıfatı ile bağdaşmayacak nitelikte yüz kızartıcı ve utanç verici hareketlerde bulunmak.
- Yetki almadan gizli bilgileri açıklamak.
- 5816 sayılı Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkındaki Kanuna aykırı fiilleri işlemek.
- Terör örgütleriyle eylem birliği içinde olmak, bu örgütlere yardım etmek, kamu imkânlarını bu örgütleri desteklemeye yönelik kullanmak veya bu örgütlerin propagandasını yapmak.
6. Disiplin Hukukunun Uygulanmasındaki Özel Durumlar
Disiplin Suçlarında Tekerrür
Tekerrür, bir suçun tekrar işlenmesidir. Disiplin hukukunda tekerrür, daha ağır bir ceza verilmesine neden olur. Kural şudur: Disiplin cezası verilmesine sebep olmuş bir fiilin, cezanın özlük dosyasından silinmesine ilişkin süre içinde (uyarma ve kınama için 5 yıl, diğerleri için 10 yıl) tekrar işlenmesi halinde, bir derece ağır ceza uygulanır. Örneğin, kınama cezası gerektiren bir fiili 5 yıl içinde tekrar işleyen memura, bu kez aylıktan kesme cezası verilir.
Disiplin Cezalarının Hafifletilmesi (Bir Alt Disiplin Cezasının Uygulanması)
Kanun, iyi sicile sahip memurlar için bir takdir indirimi imkanı tanımıştır. Geçmiş hizmetleri sırasında çalışmaları olumlu olan ve ödül veya başarı belgesi alan memurlar hakkında verilecek cezalarda, disiplin amiri veya kurulu takdir hakkını kullanarak bir derece hafif olan cezanın uygulanmasına karar verebilir. Örneğin, kademe ilerlemesinin durdurulması cezasını gerektiren bir fiil işleyen ancak sicili çok iyi olan ve başarı belgesi bulunan bir memura, takdiren aylıktan kesme cezası verilebilir.
Zamanaşımı Süreleri (Soruşturma ve Ceza Zamanaşımı)
Disiplin cezası verme yetkisi sonsuz değildir ve kanunda belirtilen zamanaşımı sürelerine tabidir. Bu süreler hak düşürücüdür.
- Soruşturma Zamanaşımı (DMK m.127): Disiplin cezasını gerektiren fiilin işlendiğinin öğrenildiği tarihten itibaren;
- Uyarma, kınama, aylıktan kesme ve kademe ilerlemesinin durdurulması cezalarında 1 ay içinde disiplin soruşturmasına başlanmazsa,
- Memurluktan çıkarma cezasında ise 6 ay içinde disiplin kovuşturmasına (soruşturmasına) başlanmazsa,
ceza verme yetkisi zamanaşımına uğrar.
- Ceza Zamanaşımı (DMK m.127): Her halükarda, disiplin cezasını gerektiren fiil ve hallerin işlendiği tarihten itibaren iki yıl içinde disiplin cezası verilmediği takdirde, ceza verme yetkisi tamamen ortadan kalkar. Bu, mutlak bir süredir.
Cezai Kovuşturma ve Disiplin Soruşturmasının Birlikte Yürütülmesi
Bir memurun işlediği fiil, hem bir disiplin suçu hem de Türk Ceza Kanunu’na göre bir adli suç (örneğin, rüşvet, görevi kötüye kullanma) teşkil edebilir. DMK 131. maddeye göre, aynı olaydan dolayı memur hakkında ceza mahkemesinde bir kovuşturma (ceza davası) başlamış olması, disiplin soruşturmasını geciktiremez. Bu iki süreç birbirinden bağımsız olarak yürür. Ceza mahkemesinden beraat kararı alınması, disiplin cezası verilmesine engel teşkil etmez. Ancak, ceza mahkemesinin maddi olgulara ilişkin kesinleşmiş tespiti (örneğin, “fiili sanık işlememiştir” kararı), disiplin makamlarını da bağlar.
Disiplin Cezalarının Özlük Dosyasından Silinmesi
Memurluktan çıkarma cezası hariç, diğer disiplin cezaları sonsuza kadar memurun sicilinde kalmaz. DMK 133. maddeye göre, memur, atamaya yetkili amire başvurarak cezasının özlük dosyasından silinmesini talep edebilir. Bunun için belirli sürelerin geçmesi gerekir:
- Uyarma ve kınama cezalarının uygulanmasından 5 sene sonra,
- Aylıktan kesme ve kademe ilerlemesinin durdurulması cezalarının uygulanmasından 10 sene sonra.
Memurun bu süreler içindeki davranışları olumlu görülürse, cezanın sicilden silinmesine karar verilir.
Sonuç
Devlet memurları için öngörülen disiplin suçları ve cezaları, kamu hizmetinin kalitesini, etkinliğini ve halk nezdindeki güvenilirliğini sağlamanın en temel aracıdır. Bu sistem, bir yandan memurları keyfi ve kuralsız davranışlardan alıkoymayı hedeflerken, diğer yandan savunma hakkı, zamanaşımı, yargı denetimi gibi mekanizmalarla memurun statü hukukunu da koruma altına alır. Her bir disiplin suçu ve cezası, kendine özgü maddi unsurlara ve usul kurallarına sahiptir. Bir disiplin soruşturmasıyla karşı karşıya kalan bir memurun, sürecin en başından itibaren haklarını bilmesi, sürelere dikkat etmesi ve savunmasını hukuki temellere dayandırması, kariyerinin geleceği açısından hayati önem taşır. Bu karmaşık ve potansiyel olarak ağır sonuçlar doğurabilen süreçte, idare hukuku alanında uzman bir avukattan profesyonel hukuki destek almak, adil bir soruşturma ve yargılama sürecinin temin edilmesi için atılacak en doğru ve en stratejik adımdır.
