Çocuğun Velayeti Hangi Durumlarda Anneye Verilmez?

Boşanma süreci, eşler için duygusal olarak ne kadar zorluysa, ortak çocukların geleceği açısından da bir o kadar kritik ve hassastır. Evlilik birliğinin sona ermesiyle birlikte, 18 yaşından küçük çocukların bakım, eğitim, sağlık ve genel olarak tüm menfaatlerinin hangi ebeveyn tarafından üstlenileceği sorusu, “velayet” kurumu aracılığıyla çözüme kavuşturulur. Türk Aile Hukukunda, velayet davalarına rehberlik eden tek ve mutlak bir ilke vardır: Çocuğun Üstün Yararı. Mahkeme, bir velayet kararı verirken, tarafların isteklerinden veya kusur durumlarından ziyade, çocuğun fiziksel, zihinsel, ahlaki, sosyal ve duygusal gelişimi için en sağlıklı ve en istikrarlı ortamı hangi ebeveynin sağlayabileceğini tespit etmeye odaklanır.

Uygulamada ve Yargıtay’ın yerleşik içtihatlarında, özellikle anne bakım ve şefkatine muhtaç olduğu kabul edilen küçük yaştaki çocukların velayetinin anneye verilmesi yönünde güçlü bir eğilim olduğu bir gerçektir. Bu “anne lehine karine”, çocuğun biyolojik ve psikolojik ihtiyaçlarının anne tarafından daha iyi karşılanacağı varsayımına dayanır. Ancak bu, mutlak ve sarsılmaz bir kural değildir. Çocuğun üstün yararı ilkesi, bazı durumlarda bu karinenin tam tersi yönde bir karar verilmesini gerektirebilir. Annenin, ebeveynlik görevlerini yerine getirmesini engelleyen ciddi durumların varlığı halinde, mahkeme, toplumdaki genel kanının aksine, çocuğun velayetini babaya verebilir veya duruma göre bir vasi atanmasına karar verebilir.

Peki, bir annenin velayet hakkını kaybetmesine neden olabilecek bu istisnai ve ciddi durumlar nelerdir? Mahkeme, bir çocuğun annesinden ayrılması gibi ağır bir kararı hangi somut gerekçelere dayandırır? Annenin sağlık durumu, yaşam tarzı, ekonomik yetersizliği veya sonradan evlenmesi velayeti nasıl etkiler? Bu son derece kapsamlı hukuki analizde, velayet hukukunun temel ilkelerini, anne lehine olan karinenin sınırlarını ve en önemlisi, “çocuğun velayetinin hangi durumlarda anneye verilmeyeceği” sorusunu, kanun maddeleri ışığında tüm detaylarıyla ve derinlemesine masaya yatıracağız.

1. Velayet Hukukunun Altın Kuralı: Çocuğun Üstün Yararı İlkesi

Bir velayet davasında diğer tüm argümanların üzerinde olan tek bir ilke vardır: Çocuğun üstün yararı. Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi ile de güvence altına alınan bu ilke, hâkimin karar verirken aşağıdaki gibi birçok faktörü bir bütün olarak değerlendirmesini gerektirir:

• Çocuğun Fiziksel ve Ruhsal Sağlığı: Hangi ebeveynin çocuğa daha sağlıklı, güvenli ve istikrarlı bir yaşam ortamı sunabileceği.
• Eğitim ve Gelişim: Çocuğun eğitim hayatının devamlılığı, sosyal ve kültürel gelişimine hangi ebeveynin daha fazla katkı sunacağı.
• Ebeveynlerin Durumu: Ebeveynlerin sağlık durumları, yaşam tarzları, ahlaki durumları, çocuğa ayırabilecekleri zaman ve ilgi düzeyi.
• Çocuğun Alışkanlıkları ve Sosyal Çevresi: Çocuğun mevcut düzenini (okulu, arkadaşları, yaşadığı çevre) mümkün olduğunca az bozacak bir çözümün bulunması.
• Kardeşlerin Ayrılmaması İlkesi: Mümkün olan hallerde, kardeşlerin birbirinden ayrılmadan aynı ebeveynin velayeti altında kalmalarının sağlanması.
• Çocuğun Görüşü: Yeterli idrak yaşına (anlama ve kavrama yeteneğine) ulaşmış çocuğun, hangi ebeveynle kalmak istediğine dair görüşünün alınması ve kararda dikkate alınması.

Aşağıda sayılacak tüm nedenler, aslında bu temel ilkenin somut olaylara yansımasından ibarettir. Mahkeme, bir annenin velayeti alamamasına karar veriyorsa, bunun nedeni anneyi cezalandırmak değil, o annenin yanında kalmanın çocuğun üstün yararına aykırı olduğuna kanaat getirmesidir.

2. Velayetin Anneye Verilmesine Engel Teşkil Eden Başlıca Haller

Anneye olan sevgi ve şefkat ihtiyacı karinesi ne kadar güçlü olursa olsun, aşağıdaki durumların varlığı halinde mahkeme, çocuğun menfaatlerini korumak amacıyla velayeti babaya verebilir.

2.1. Annenin Ciddi Sağlık Sorunları Yaşaması

Bir annenin sağlık sorunu yaşaması tek başına velayeti kaybetmesi için bir neden değildir. Ancak bu sağlık sorunu, annenin ebeveynlik görevlerini ve çocuğun bakımını yerine getirmesine engel olacak ciddiyette ise, durum değişir.

• Psikolojik Rahatsızlıklar: Annenin, çocuğun ruhsal veya fiziksel güvenliğini tehlikeye atabilecek nitelikte (şizofreni, ağır bipolar bozukluk, paranoya vb.) bir akıl hastalığına sahip olması. Bu durumun, mahkeme tarafından sevk edilecek tam teşekküllü bir hastaneden alınacak resmi sağlık kurulu (heyet) raporu ile belgelenmesi gerekir. Raporda, hastalığın sadece teşhisi değil, aynı zamanda annenin ebeveynlik sorumluluklarını yerine getirme kapasitesine olan etkisi de değerlendirilmelidir.
• Fiziksel Hastalıklar ve Yatağa Bağımlılık: Annenin, çocuğun temel bakım ihtiyaçlarını (beslenme, temizlik, okula götürüp getirme vb.) karşılamasını imkansız kılan, sürekli bakım gerektiren ağır bir fiziksel hastalık veya yatağa bağımlılık durumu.

2.2. Annenin Fiil Ehliyetinin Olmaması (Kısıtlı Olması)

Fiil ehliyeti, bir kişinin kendi eylemleriyle hak edinebilmesi ve borç altına girebilmesidir. Türk Medeni Kanunu’na göre, akıl hastalığı, akıl zayıflığı, savurganlık gibi nedenlerle mahkeme kararıyla kısıtlanmış (hacir altına alınmış) ve kendisine bir vasi atanmış olan kişinin fiil ehliyeti sınırlandırılmıştır. Kendi hukuki işlerini dahi bir vasi aracılığıyla yürüten bir kişinin, bir çocuğun kişisel ve malvarlığı haklarını yönetmesi ve onu temsil etmesi beklenemez. Bu nedenle, fiil ehliyetine sahip olmayan bir anneye velayet hakkı verilemez.

2.3. Annenin Haysiyetsiz (Ahlaka Aykırı) Bir Yaşam Sürmesi

Bu, en hassas ve en çok istismar edilebilen velayet sebeplerinden biridir. “Haysiyetsiz yaşam sürme”, son derece soyut bir kavram olup, hâkimin takdirine bağlıdır. Burada önemli olan, annenin özel hayatını veya kişisel tercihlerini yargılamak değil, sürdürdüğü yaşam tarzının çocuğun ahlaki, psikolojik ve sosyal gelişimine olumsuz bir etkisinin olup olmadığını tespit etmektir. Yargıtay’ın aradığı kriter, yaşam tarzının toplumun genel değer yargılarıyla ciddi bir çelişki içinde olması ve bu durumun çocuğun gözü önünde veya onu doğrudan etkileyecek şekilde yaşanmasıdır.

Örnekler: Annenin sürekli olarak farklı kişilerle birlikte olması ve bunu çocuğun bulunduğu evde yaşaması, gayrimeşru faaliyetlerde (fuhuş, uyuşturucu ticareti vb.) bulunması, evini sürekli olarak ahlaka aykırı toplanmalar için kullanması gibi durumlar, çocuğun gelişimine zararlı bir ortam yarattığı gerekçesiyle velayetin anneye verilmemesine neden olabilir.

2.4. Annenin Alkol veya Uyuşturucu Madde Bağımlılığı

Annenin, ebeveynlik sorumluluklarını sağlıklı bir şekilde yerine getirmesini engelleyecek düzeyde alkol veya uyuşturucu madde bağımlılığı olması, velayetin kendisine verilmesine mutlak bir engeldir. Bağımlılık, çocuğun fiziksel ve duygusal olarak ihmal edilmesine, güvensiz bir ortamda büyümesine ve potansiyel olarak tehlikelere maruz kalmasına yol açar. Bu durum, tedavi kayıtları, tanık beyanları veya adli raporlar gibi somut delillerle ispatlandığında, mahkeme çocuğun üstün yararı gereği velayeti anneye vermeyecektir.

2.5. Annenin Hürriyeti Bağlayıcı Bir Suçtan Hüküm Giymesi veya Tutuklu Olması

Bir annenin cezaevinde tutuklu veya hükümlü olması, fiili bir imkansızlık yaratır. Cezaevi koşullarında bir çocuğun bakımını ve yetiştirilmesini tam olarak üstlenmesi mümkün değildir. Bu nedenle, anne cezaevinde olduğu sürece velayet hakkını kullanamaz ve velayet babaya verilir. Annenin tahliye olması, velayetin otomatik olarak kendisine döneceği anlamına gelmez. Tahliye sonrasında, değişen koşullar gerekçe gösterilerek “velayetin değiştirilmesi” davası açılabilir. Mahkeme, bu yeni davada, çocuğun babanın yanındaki düzenini, anneyle olan bağını ve her iki tarafın güncel koşullarını yeniden değerlendirerek çocuğun üstün yararına en uygun olan kararı verecektir.

2.6. Annenin Velayet Hakkını Kötüye Kullanması (Diğer Ebeveynle İlişkiyi Engelleme)

Velayet hakkı, diğer ebeveyni cezalandırmak veya çocuk üzerinden bir güç mücadelesi yürütmek için kullanılabilecek bir silah değildir. Velayeti elinde bulunduran ebeveynin en temel yükümlülüklerinden biri, çocuğun velayeti kendisinde olmayan diğer ebeveynle olan kişisel ilişkisini desteklemek ve kolaylaştırmaktır. Velayet sahibi annenin, mahkeme tarafından belirlenen kişisel ilişki günlerine (görüşme günleri) uymaması, babayı sürekli kötülemesi, çocuğun babasıyla görüşmesini haksız yere ve sistematik olarak engellemesi, “ebeveyne yabancılaştırma” olarak kabul edilir ve velayet hakkının kötüye kullanılmasıdır. Bu durum, çocuğun her iki ebeveyniyle de sağlıklı bir ilişki kurma hakkını ihlal ettiği için, babanın açacağı bir velayetin değiştirilmesi davasında, velayetin anneden alınarak babaya verilmesi için çok ciddi bir gerekçe oluşturur.

2.7. Çocuğun Anne Tarafından İhmal Edilmesi veya Şiddete Maruz Bırakılması

Bu, velayetin anneye verilmemesinin veya anneden alınmasının en kesin ve en ağır sebebidir. Annenin, çocuğun temel fiziksel ihtiyaçlarını (beslenme, barınma, temizlik, sağlık) karşılamaması (ihmal), eğitim hayatıyla ilgilenmemesi (eğitsel ihmal) veya çocuğa fiziksel ya da psikolojik şiddet uygulaması, çocuğun üstün yararına mutlak bir aykırılık teşkil eder. Bu tür iddialar, sosyal hizmet uzmanı raporları, okul kayıtları, tanık beyanları ve tıbbi raporlar gibi delillerle ispatlandığında, mahkeme tereddütsüz bir şekilde velayeti anneden alacaktır.

3. Sıkça Sorulan Sorular ve Özel Durumlar

Aldatma (Zina) Velayeti Etkiler mi?

Bir annenin eşini aldatmış olması (zina), tek başına velayeti kaybetmesi için bir neden değildir. Mahkeme, velayet kararında tarafların boşanmadaki kusur oranlarına değil, çocuğun menfaatine odaklanır. Aldatan bir anne, çocuğuna karşı bakım ve şefkat görevlerini eksiksiz yerine getiren iyi bir ebeveyn olabilir. Ancak, bu sadakatsiz yaşam tarzı, çocuğun gözü önünde yaşanıyorsa, çocuğun ahlaki gelişimini olumsuz etkileyecek bir ortam yaratıyorsa veya anne bu ilişkisi nedeniyle çocuğunu ihmal ediyorsa, aldatma eylemi artık sadece eşler arasındaki bir kusur olmaktan çıkar ve velayet kararını etkileyen olumsuz bir faktöre dönüşebilir.

Çocuk Babaya Gitmek İstemiyorsa Ne Olur?

Bu durum, çocuğun “idrak yaşına” ulaşıp ulaşmadığına göre değerlendirilir. Yargıtay uygulamalarında genellikle 8 yaşından itibaren çocuğun görüşüne önem verilmeye başlandığı, 12 yaşından itibaren ise görüşünün kararda önemli bir ağırlık taşıdığı kabul edilir. Ancak hiçbir yaşta çocuğun isteği tek başına belirleyici değildir. Mahkeme, çocuğun bu isteğinin nedenlerini (kendi samimi düşüncesi mi, yoksa diğer ebeveynin yönlendirmesi mi olduğunu) bir uzman (pedagog, psikolog) aracılığıyla araştırır. Eğer uzman raporuyla çocuğun isteğinin samimi ve kendi iradesine dayalı olduğu tespit edilirse, hâkim bu isteği göz ardı edemez ve kişisel ilişkiyi çocuğun bu beyanına göre yeniden düzenleyebilir.

Boşanmış Baba Çocuğunu Ne Zaman Yatılı Alabilir?

Yatılı kişisel ilişki, çocuğun yaşına ve gelişimine bağlıdır. Anneye olan ihtiyacın en yoğun olduğu 0-3 yaş gibi çok küçük yaşlarda genellikle yatılı kalma kararı verilmez; bunun yerine daha kısa süreli ve sık aralıklı görüşmeler düzenlenir. Çocuğun yaşı ilerledikçe (genellikle 4-5 yaşından sonra), hafta sonları bir gece, daha sonra iki gece şeklinde yatılı kalma süresi kademeli olarak artırılır. Okul çağına gelen çocuklar için ise hafta sonu yatılı kalmanın yanı sıra, sömestr ve yaz tatillerinin belirli dönemlerini de babayla geçirmesi yönünde karar verilmesi yaygın bir uygulamadır.

Sonuç

Sonuç olarak, Türk Aile Hukuku’nda küçük yaştaki çocuğun velayetinin anneye verilmesi yönündeki güçlü karine, çocuğun üstün yararının tehlikeye girdiği durumlarda geçerliliğini yitirir. Mahkeme, bir anneyi annelik vasfından değil, ebeveynlik görevlerini yerine getirme kapasitesinden mahrum bırakan; çocuğun fiziksel, ruhsal, ahlaki veya sosyal gelişimine zarar veren veya verme potansiyeli taşıyan somut ve ciddi olguların varlığını tespit ettiğinde, tereddüt etmeden velayeti babaya verebilir. Annenin velayet hakkını kötüye kullanması, madde bağımlılığı, çocuğa karşı ihmal veya şiddet, ebeveynlik görevlerini imkansız kılan akıl hastalığı gibi durumlar bu istisnaların en net örnekleridir. Unutulmamalıdır ki, velayet davası bir ceza davası değil, ebeveynler arasında bir rekabet alanı hiç değildir. Bu davanın tek ve nihai amacı, boşanma gibi zorlu bir süreçten geçen çocuğun geleceği için en sağlıklı, en güvenli ve en sevgi dolu ortamı tesis etmektir. Bu hassas ve sonuçları bir çocuğun tüm hayatını etkileyebilecek olan süreçte, bir aile hukuku avukatından profesyonel destek almak, hem ebeveynlerin haklarını koruması hem de en önemlisi çocuğun üstün yararına en uygun kararın alınmasını sağlaması açısından vazgeçilmez bir gerekliliktir.

16 Ekim 2025